Digitale nalatenschap: erfgenamen “in the cloud”?

Digitale nalatenschap: erfgenamen “in the cloud”?

De zogenoemde “saisine-regel” is één van de grondbeginselen, zo niet de kern, van het Nederlandse erfrecht. Die regel houdt – kort gezegd – in dat de erfgenamen de rechtspositie van de overledene (de “erflater”) voortzetten. De erfgenamen volgen de erflater (in beginsel) van rechtswege op in zijn voor overgang vatbare rechten en in zijn bezit en houderschap. Die regel levert bij offline-goederen meestal geen problemen op. Gecompliceerder ligt het bij zogenoemde online-“goederen”, ofwel digitale nalatenschappen, met name waar het gaat om “goederen” die fysiek eigendom noch intellectueel eigendom betreffen. Hoe moet bijvoorbeeld worden omgegaan met het digitale adressenboek, een socialmedia-account, of met bitcoins? Vaak gaat het om “goederen” waar de erfgenamen veel (emotionele) waarde aan hechten of om “goederen” die simpelweg nodig zijn om de nalatenschap goed af te wikkelen, zodat de volgende vraag relevant is: erven de erfgenamen ook “in the cloud”?

Recente rechtspraak

In december 2021 heeft de Nederlandse rechter zich tweemaal uitgesproken over kort gezegd de vraag of Microsoft gehouden is aan de erfgenamen de toegang te verschaffen tot het Hotmail-account van de erflater. De beantwoording van die vraag is nog niet zo eenvoudig als het lijkt. 

De rechter overweegt dat de heersende leer in de juridische literatuur lijkt te zijn dat digitale data (zoals het Hotmail-account) geen zaken zijn in de zin van artikel 3:2 BW. Het Hotmail-account is derhalve geen “ding” zoals bijvoorbeeld een boek dat als vermogensbestanddeel op zichzelf vererft. De hierboven omschreven saisine-regel biedt in die zin dus geen uitkomst voor de erfgenamen. Daar blijft het echter niet bij.

Als we het Hotmail-account – of beter gezegd de verhouding met Microsoft – meer juridisch proberen te duiden, dan komen we tot de conclusie dat tussen erflater en Microsoft een gebruiksovereenkomst is ontstaan. In dát kader biedt de saisine-regel wél een uitkomst. Uitgangspunt is namelijk dat de erfgenamen de erflater opvolgen in zijn hoedanigheid van contractspartij en dat de overeenkomst in beginsel van kracht blijft ondanks het overlijden van erflater. In beginsel hebben de erfgenamen dus recht op toegang tot het e-mailaccount en tot de informatie die aldaar kan worden aangetroffen. Met het enkele feit dat de erfgenamen een recht op toegang tot het e-mailaccount hebben, zijn ze er echter nog niet: de erfgenamen moeten namelijk ook nog beschikken over de inloggegevens. Is Microsoft ook gehouden díe gegevens te verstrekken?

Het antwoord op die vraag vloeit voort uit een belangenafweging. Het belang van de erfgenamen bij het verkrijgen van de inloggegevens moge duidelijk zijn, maar wat is het belang van Microsoft bij het weigeren van het verstrekken daarvan? Microsoft heeft aangevoerd dat zij op grond van de AVG verplicht is de (gevoelige) persoonsgegevens van derden te beschermen. Als zij de inloggegevens zouden verstrekken, dan zouden de rechten van contacten van erflater kunnen worden geschonden. De rechtbank oordeelt echter dat een beroep op de AVG in deze kwestie niet opgaat. De AVG is alleen van toepassing ter zake van de persoonsgegevens van levende personen, zodat (daarmee) ook een afgeleid beroep op de AVG schipbreuk lijdt. Kortom, Microsoft was gehouden de inloggegevens aan de erfgenamen te verstrekken. 

Het Duitse Bundesgerichtshof heeft in vergelijkbare zin geoordeeld ten aanzien van de toegang tot een Facebook-account van een erflater. Dat is “met het boerenverstand” als volgt wel te volgen: de ‘vrienden’ op een sociaal netwerk moeten er ook bij leven van de accounthouder rekening mee houden dat derden ofwel door misbruik ofwel door toestemming van de accounthouder toegang kunnen krijgen tot “hun” gegevens. Desondanks is wel voorstelbaar dat de “privacy-schoen” kan wringen. 

Is het pleit voor eens en voor altijd beslecht?

Die vraag kunnen we kort beantwoorden: nee. In het voorgaande is meermaals de uitdrukking “in beginsel” gevallen en dat heeft een reden. In de overeenkomst tussen erflater en “de provider” kunnen namelijk verschillende clausules zijn opgenomen op grond waarvan het voor de erfgenamen moeilijk / onmogelijk wordt om toegang te krijgen tot een account van de erflater. Daarnaast blijft de juridische status van data in algemene zin vooralsnog moeilijk te duiden. In de hiervoor besproken uitspraken werd een oplossing gevonden in de contractenrechtelijke sfeer, maar hoe zit het bijvoorbeeld met cryptovaluta? Wat is bijvoorbeeld in juridische zin een bitcoin? Cryptovaluta maakt gebruik van blockchain-technologie met zogenoemde “private en public keys”. Die “keys” kunnen offline / fysiek worden opgeslagen, maar ook digitaal. Om ervoor te zorgen dat cryptovaluta niet “als wees” achterblijft, zal – liefst bij leven – een voorziening moeten worden getroffen waardoor de erfgenamen de toegangscodes kennen ofwel eenvoudig kunnen achterhalen na het overlijden. 

Een nog bijkomende complicatie van de “digitale wereld” voor de afwikkeling van nalatenschappen is het feit dat vaak sprake zal zijn van een internationale situatie. 

“Offline” erfgenaam ook erfgenaam “in the cloud”?

Wij komen terug op de vraag die wij in de inleiding stelden: erven de erfgenamen ook “in the cloud”? Daar waar de “offline saisine-regel” met succes kan worden ingezet, zullen de erfgenamen eenvoudig (maar juridisch minder correct) gezegd ook data die zich ergens “in the cloud” bevindt erven. Dit geschiedt van rechtswege. De saisine-regel biedt echter niet in alle gevallen uitkomst en ook de hiervoor besproken contractenrechtelijke route kan op hindernissen stuiten. Daarnaast is de juridische status van data (in veel gevallen) onduidelijk. 

Het voorgaande is uiteraard voer voor juridische discussies. Daarmee bent u als erfgenaam echter nog niet geholpen. De wetgever is aan zet om duidelijkheid te verschaffen. Die taak pakt de wetgever ook op. In 2021 is het onderzoeksrapport ‘Data na de dood – juridische aspecten van digitale nalatenschappen’ in opdracht van het ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijkrelaties gepubliceerd. De minister heeft de Tweede Kamer daarover reeds geïnformeerd. Uit de onderzoeksresultaten van het voornoemde rapport hebben de schrijvers van deze blog veel inspiratie gehaald. 

Erfgenamen en de rechtspraktijk zullen gebaat zijn bij meer sturing en duidelijkheid. Dat laat echter onverlet dat onze erfrechtspecialisten u ook op dit moment graag bijstaan en adviseren over uw positie.   

mr. C. (Charles) Gelijn en mr. D. (Dies) van den Berg